Şeyh Said isyanından kaçanlar, 5 Ekim 1927’de, Lübnan’ın Bihamdun kentinde ‘Hoybun’ adıyla gizli bir örgüt kurdular. Kurucular hep tanıdık simalardı; Kamuran, Celadet Ali ve Süreyya Bedirhan(1).
Ancak bu örgütün diğerlerinden önemli bir farkı vardı, o da ilk kez ve resmen Ermeni Taşnaksutyun Partisiyle siyasi Kürtçülerin bir araya gelmiş, Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı bir ittifak kurmuşlardı…
TAŞNAKÇILARLA İTTİFAK
Cumhuriyet’ten kaçan siyasi Kürtçüler, İngilizlerin Revanduz Kaymakamı olarak atadığı Seyit Taha aracılığıyla Irak’taki Siyasi Komiser Yardımcısı ve İngiliz Gizli Servisi ajanı olan C.J.Edmods’la bağlantıya geçtiler. Edmonds ile yapılan görüşmeden sonra, bir başka İngiliz ajanı Modfold(Motfoltre) eşliğinde Revanduz’a geldiler.
İlk toplantı, Şubat 1927’de, Seyit Taha’nın Revanduz’daki evinde yapıldı.
Bu toplantıya şu isimler katıldı; İngiliz Ajanı Yüzbaşı Modfold, Seyit Taha, kardeşi Seyit Musluhittin, Balik Aşireti Reisi Mahmet Ağa, Munkuri Aşireti Reisi Suvar Ağa namına katibi, Şeyh Said’in adamlarından Hınıslı Mehmet Emin(diğer ismi Broski).
‘CUMHURİYET’E KARŞI İSYAN’
Alınan karar şuydu;
‘İngilizler daima mazlum milletlerin hamisi olmuşlardır. Kürtlere de yardım edeceklerdir. İcabında klendilerine silah ve cephane verecekleri gibi, Nesturilere de Kürt elbisesi giydirerek yardım edeceklerdir. Fakat her şeyden evvel muvaffak olmak için de birleşerek bir cemiyetReklamlarvucüda getirmek lazımdır; Şemdinan(Şemdinli) tarafına büyük taarruz ve Van işgal edildiği takdirde İngiliz yardımı her sahada kendini gösterecektir(2)’
HALİDİ NAKŞİBENDİ ŞEYHİ SEYİT TAHA
Mart 1927’de, yine Seyit Taha’nın evinde ikinci bir toplantı daha yapıldı.
Amaç, ilk toplantı alınan kararları ve İngilizlerin taleplerini müzakere etmek idi.
Toplantıya bu kez İhsan Nuri ve Şeyh Sait’in oğlu Ali Rıza da katılmıştı.
SALDIRI PLANI
Türkiye’ye karşı yapılacak harekatın detayları şöyle tespit edildi; ‘Irak’tan Şemdinli bölgesine, İran’dan Celali bölgesine ve Suriye’den Urfa bölgesine taarruz etmek; Aynı zamanda Ağrı dağında bulunan Celali Aşireti Reisi Halit Bey ile Maku civarında Haydaran Aşiretinden Yusuf Abdal, Haco, Remanlı Emin Bey, Şırnaklı Ali Han ve Şahinzade Hırço Mustafa’ya haber ulaştırıp harekata katılmaya davet etmek.’
Sayılan kişilere davetiyeler gönderildi.
Daha bir cevap alınmadan, Seyit Taha ve adamları Şemdinli’ye bir saldırı teşebbüsünde bulunduysa da, başarı sağlayamadı, geri çekildi.
İNGİLİZLER DEVREDE
Seyit Taha’nın evi üçüncü ve son bir toplantı daha sahne oldu.
İngiliz Ajanı Yüzbaşı Modfold’un da hazır olduğu bu toplantıda, daha güçlü bir saldırı yapabilmesi için Haydaranlı ve Celali aşiretlerinin de işin içine çekilmesine karar verildi. İhsan Nuri aracılığıyla bu aşiretlerle gerekli irtibatı kurdular. İhsan Nuri’ye masrafları karşılığı olarak, İngilizler tarafından 2.000 altın ödeme yapılmıştı.
Yapılan toplantılar, alınan kararlar ve saldırı teşebbüsleri bir sonuç vermeyince, İngilizler bu kez Ermenileri bu oyuna çekmeye karar verdiler. Ermeni Taşnak örgütü bu teklifi olumlu karşıladı çünkü Ermeni davasını bu siyasi Kürtçülerin desteğinde kazanmak, onların da siyasetine uygun düşüyordu.
ERMENİ KARTI AÇILIYOR
ErmeniKürt ittifak sahnesine temel atan bu toplantı Irak’ta yapıldı.
Katılan isimler şunlardı; ‘Ermenilerden Leon Paşa, Urfalı Emir Ziyan, Bağdat’ta Londra Oteli işletmecisi Sultanyan ve Muşlu Aris; Kürtlerden Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza, Doktor Mehmet Şükrü(Sekban), firari subaylardan Hurşit, İhsan Nuri, Hınıslı Mehmet Emin(Broski), Liceli Fekmi Efendi, Süleymaniyeli Abdulkerim Şalul…’
TÜRK’E KARŞI ERMENİ İTTİFAKI: HOYBUN
Toplantıya katılanlar özellikle kurulacak yeni örgütün adının bir yanda Kürtler arasında bir sempati oluşturacak ve bu şekilde örgütün içinde yer alacak Ermeni varlığını gizleyebilecek, öte yanda Ermenilere de sıcak gelebilecek bir isim olması üzerinde duruyordu. Sonunda, ‘Hoybun’ adı üzerinde karar kılındı.
Hoybun; Kürtçe ‘istiklal’, Ermenice ‘Ermeni yurdu’ anlamını taşıyordu.
Geniş anlamda Hoybun; Osmanlı’da ve Türkiye Cumhuriyeti’nde adı Kürdistan olan ayrı bir devlet kurmak emeliyle bir araya gelmiş olan ayrılıkçı Kürtlerin, Doğu Anadolu’yu da kapsayan büyük Ermenistan emelindeki Ermenilerle birlikte oluşturduğu ittifakın kod adıydı.
Hoybun; temeli ve çatısı Ermeni, siyasi fikri İngiliz ve piyonu Kürt olan bir gizli örgüt olarak tarihe yazılmıştı(3) …
AMAÇ: ANADOLU İLE ASYA ARASINA TAMPON BİR DEVLET KURMAK’
Ermeniler bu yeni siyasi ittifakı Avrupa kamuoyuna duyurabilmek amacıyla, Paris’te bir kongre yapılması karara bağladılar. Cemiyeti Akvam’a başvurulabilmesi için, Kürt aşiretleri namına birer temsilci gönderilmesini istediler. Suriye’deki Kürt aşiretlerini temsilen seçilen şu isimler oldu; Berazi aşiretinden Hüsnü, Irak Kürtleri namına Şerif Paşa ve diğerleri için de Doktor Şükrü Sekban.
Ermeni temsilcileri ise şunlardı; Rupen Paşa, Vahan Papazyan, Bogos Nubar Paşa, Erivan namına Ahadisyan ve Vaharonyan.
Bu toplantıda; biri Kilikya(Adana ve çevresi)’da diğeri Erivan mıntıkasında olmak üzere iki Ermeni devleti ve bunlar arasında bir Kürt devleti kurulması kararı alındı.
Bu siyasi hedefler, bir zamanlar İngilizlerin yaptığı ‘ErmeniNesturiKürt’ projesine tıpatıp uyuyordu.
İKİ ERMENİSTAN BİR KÜRDİSTAN
Aynı süreçte ve aynı amaçlarla Beyrut’ta da bir kongre düzenlenmişti.
Katılanlar arasında çarpıcı isimler vardı; Celadet Ali Bedirhan ve Kamuran Ali Bedirhan. Goms adıyla bilinen Vanlı Papaz Vahan Papazyan da katılmıştı. Kongrenin ana gündem maddesi, ErmeniKürt ittifakının kurulması oldu. Büyük tartışma ise Paris’te alınmış olan ‘Adana ve Erivan merkezli iki Ermenistan, arada bir Kürdistan’ kararı üzerinde yaşandı…
TOPRAK PAYLAŞIMINDA KAVGA
Şeyh Said’in kardeşi Şeyh Mehdi, bu karara çok sert tepki gösteriyor, iki Ermeni, bir Kürt devletini gösteren haritayı masaya fırlatarak tepkisini şu sözlerle açığa vuruyordu;
‘Buraya kadar oynanan oyunun mahiyeti artık anlaşılmıştır. Şu şekle bir bakınız… İki Ermenistan ve ortada iki yumruk arasında kalmış bir Kürdistan. Bunu hangi akıl kabul eder! Sonra, kurulan cemiyet bir Kürt cemiyeti olduğu halde reisi Ermeni oluyor… Bu da gösteriyor ki, Kürtler ortadan kaldırılmak için gizli bir uçuruma doğru götürülüyorlar. Ben Ali Rıza ve taraftarlarımız namına şimdiye kadar verilen kararların hiçbirini kabul etmiyorum’.
Tartışma daha da şiddetlendi. Ermeniler ve Bedirhanlar, Ali Rıza ve taraftarlarının örgütten çıkarılmasını istediler. Muhalif ekip toplantıyı terk etti; ayrılanlar şu isimlerle ayrı bir örgüt kuracaktır; ‘Süleymaniyeli Abdulkerim Şalul, Şeyh Mehdi ve yeğeni Ali Rıza, Liceli Fehmi, Fakih Abdullah Erbak, Şeyhülislam Haydarizade İbrahim ve oğlu Davud(4) …
İLK KEZ UĞUR MUMCU AÇIKLIYOR
Hoybun örgütünün kurulması kararı Beyrut kongresinde alınmıştı.
Uğur Mumcu, Hoybun’un kuruluş toplantısına dört siyasi Kürtçü cemiyetin temsilcilerinin katıldığını söylüyor, bunlar; Kürt Teali Cemiyeti, Kürt Teşkilatı İçtimaiye, Kürt Millet Fırkası ve Kürt Ulusal Birliği.
Burada geçen Kürt Ulusal Birliği, Süreyya Bedirhan tarafından Mısır’da kurulan Kürt İstiklal Komitesi’dir.
KÜRDİSTAN İSTİKLAL KOMİTESİ NEYDİ
Bu komite Süreyya Bedirhan tarafından Mısır’da kurulmuş, Ocak 1919 tarihi itibariyle de faaliyete geçmişti. Kahire’de ‘Kürdistan ou Armenie’(Kürdistan ya da Ermenistan)’ adında bir broşür yayınlıyordu.
Bu komitenin programının dokuzuncu maddesi şuydu; ‘İstiklale kavuştuktan sonra, hayatı şaibedar olmamış Kürt hanedanından bir zat, Kürdistan’a hükümdar tayin edilebilecektir’.
Bu zat, hiç şüphe yok ki Süreyya Bedirhan’ın ta kendisiydi. Ocak 1919’da, Komite bir Kürt devletinin kurulması için İngilizlere başvurmuştu(5).
Yukarıda geçen bu dört siyasi örgüt, Hoybun’a katılarak kendilerini feshettiler.
ERMENİ İTTİFAK KOMİTESİ
5 Ekim 1927’de, Lübnan’ın Bihamdun kentinde Hoybun Örgütü kuruldu.
Merkez komitesine şu isimler seçildi;
‘Ermeniler adına Taşnak Sutyun Partisi tam yetkilisi Papaz Vahan Papazyan; ayrılıkçı Kürt cephesi adına ise Palu’dan Şeyh Ali Rıza, Dr. Şükrü Sekban, Barazi aşireti reisi Mustafa Şahin ve Bozan, Heverka aşireti lideri Haco Ağa, Raman aşireti lideri Emin Ağa, Süleymaniye’den Kerim Rüstem, Van’dan Memduh Selim ve Celadet Ali Bedirhan’dır.’
Burada ismi geçen Vahan Papazyan; 1892 yılında yılında, Tiflis’te kurulan Ermeni Taşnak Örgütü’nün merkez komite üyesi ve kendisi aslen Van yöresi Ermenilerindendir.
Barzani aşireti reisi Mustafa Şahin, Uğur Mumcu’nun Şeyh Sait isyanında dile getirdiği Umum Bozan reisi Şahin Bey’dir. Aralarında bir de küçük Seyit Taha vardır…
Emin Ali Bedirhan’a gelince…
RUS İŞBİRLİKÇİSİ EMİN ALİ BEDİRHAN
Uğur Mumcu, Emin Ali’nin sırrını şöyle açıklıyor;
‘(İngiliz istihbaratçısı) Noel, Bedirhanoğullarının Çarlık Rusya’sı ile de işbirliği yaptıklarını, ailenin en önemli adamının da Emin Ali Bedirhan olduğunu yazıyor. Bu sırada Fransız istihbaratı da boş durmayacak ve 1920 başlarında Bağdat’taki Yüksek Komiserlikleri’ne Bedirhanoğullları’yla ilgili olarak şu bilgiyi ulaştıracaktı: Botan aşiretinden Bedirhan Ailesi(ZahoVan arası), İngiliz ajanlarıyla anlaşmış ve İngiliz mandasını kabul etmiştir(6).’
CELADET BEDİRHAN BAŞROLDE
Az rastlanır olsa da, Bedirhanzadelerin bu ittifaktaki rolü görülebiliyor. Bu da bize, perdeyi aralama imkanı veriyor…
Celadet Bedirhan, İstanbul’da dünyaya gelmiş bir Bedirhanzade. Ayrılıkçı Kürt örgütlerinde adının duyulmasını ve sivrilmesi şu iki olaya bağlanıyor: Birincisi, İngiliz casusu Noel ile geliştirdiği ilişkiler, bu ilişki etrafında Anadolu’da yaptığı geziler; diğeri ise, bu İngiliz casusu ile birlikte, 1919’da, kurtuluş savaşını başlatan Mustafa Kemal Paşa’ya karşı giriştiği suikast teşebbüsü.
Bu iki eylem, Celadet Bedirhan, Türk tarih sayfalarındaki hak ettiği mevkiye iyice yerleştiriyor. Bundan sonrasında Celadet, önce Almanya, ardından Mısır, 1926’da Suriye’ye geçmektedir. Hoybun örgütüne katılıyor. 1928’te, önce Irak’a , sonra ayaklanmaları yerinde incelemek üzere Ağrı’ya gidiyor(1930).
BEDİRHANLAR DURMUYOR
İsyandan sonra İran’a geçen Celadet Bedirhan, bir süre Tahran’da kalıyor. İşlerini görüyor, gizlice Irak’a, ardından Suriye’ye geçiyor. Hoybun faaliyetleri nedeniyle, Fransız yöneticileri tarafından bir ara Şam’a sürülmüş. Şam’da bulunan ve zengin bir Kürt olan Ali Zilfo Ağa’nın destekleriyle Kürtçe yayın alanına açılmış. Havar adlı bir dergi çıkarmaya başlamış. Kürtçe’nin Kurmançi lehçesi, bu dergi vasıtasıyla yaygınlaştırılıyor. Bedirhanzade Celadet, yazı ve araştırmalarında, Kürtlerin ayrı bir halk olarak etnik kökenleri üzerinde durmuş. Son yıllarını tarımla uğraşarak geçiren Celadet Bedirhan, 19512 yılında, bir kuyuya düşerek can vermiş(7).
SONUÇ
Osmanlı ve Cumhuriyet tarihinde ilk kez Türk’e karşı Ermenilerle bir olup ittifak kurulmuştu. Bu ittifak örgüte dönüştürülmüş ve HOYBUN adını almıştır. Hoybun örgütünün kurucu başkanı Celadet Ali Bedirhan’dır.
1930 Ağrı isyanını bu örgüt düzenlemiş olup, İkinci Dünya Savaşından sonra Hoybun önce ASALA’ya ardından da pkk terör örgütüne dönüştürülmüştür. Türkiye hala bu sorunla uğraşıyor…
Erdal Sarızeybek
Araştırmacı yazar
Kitap: Yanlış İttifak
1. Dr. Oğuz Aytepe, ‘Yeni Belgelerin Işığında Hoybun Cemiyeti’, Toplumsal Tarih Dergisi, s. 50, Sayı 58, Cilt 10, Ekim 1998.
2. TaşnakHoybun, editör Yavuz Selim, s. 20, İleri Yayınları, 2005.
3. Age, s. 23.
4. Age, s. 26.
5. Malmisanıj, ‘Cizira Botanlı Bedirhaniler’, s. 125, Avesta Yayınları, 2009.
6. Uğur Mumcu, Kürt İslam ayaklanması, s. 9.
7. Toplumsal Tarih Dergisi, Yıl: Kasım 1998, Sayı: 59, Yazar: Rohat Alakom, s. 38, Başlık: Hoybun Cemiyeti Üzerine Notlar.
