Ne olmuştu da Nesturiler şimdi ortaya çıkmıştı?
Biz bu Nesturileri tanıyoruz; Birinci Büyük Harp’te hem Ruslarla hem de İngilizlerle Türk’e karşı işbirliği yapan Nesturilerdir. Konumuzla ilgisi öncelikle yaşadıkları coğrafyadır; Hakkari, Musul ve Urumiye yani Baban-Botan-Soran beyleri ile Seyit Taha, Şeyh Ubeydullah, Seyit Abdulkadir, Şeyh Halid, Şeyh Mahmud, Barzani ve Talabanilerin yaşadığı coğrafya…Baştan beri izlediğimiz şahsiyetlerle aynı coğrafyada yaşadıkları için birbirlerini etkilemeleri doğaldır. Bu etkileşimin hangi düzeyde olduğunu inceliyoruz; bu nedenle konumuza girdiler.
1924’te,Nesturiler Türkiye Cumhuriyeti’ne isyan ettiler. İsyan bölgesi Hakkari idi.
Şimdi biraz geriye gidelim…
BİR İNGİLİZ PROJESİ
1918’de Nesturilerin İngilizler tarafından Bağdat’ın kuzeyinde Baquba kampına yerleştirilmiş olduğunu biliyoruz. 10.000 kadar Ermeni Van’dan, 30.000 kadar Nesturi de Urumiye bölgesinden getirilmişti. Birlikte aynı kampta kalıyorlardı. Sayıları yaklaşık 40.000 idi. Musul ve bölgesi fiilen İngiliz işgali altında olduğundan, o tarihlerde İngilizler Ermeni-Nesturi kartını hiç kullanmamıştı. Bölgeyi Şeyh Mahmud Berzenci eliyle idare ettiklerinden dolayı, İngilizlerin bu süreçte oynayabileceği bir Kürt kartı da yoktu.
İngilizlerin asıl hedefi Musul’u korumaktı; Nesturi-Ermeni-Keldani gibi unsurlardan istifade ile Musul bölgesini Türk askerine karşı korumak. Nesturilerin amacı ise hem Kuzey Irak coğrafyasında hem de eski yerleşim yerleri olan Hakkari’de yeni bir devlet kurmaktı. Bu niyetleri İngiliz Sir A. Wilson tarafından şöyle dile getirilmişti; ‘Türklerin elinden eski topraklarını geri alabilmek için, Nesturiler savaşa hazırdırlar’ .
SURİYE’DE BUGÜN OYNANAN OYUN İLK BÜYÜK HARPTEN GELİYOR
1919’da geliştirilen İngiliz planlarına Ermeni ve Nesturilerle birlikte bu kez Kürtler de dahil edildiler. Bu plan, ‘Rus hakimiyet bölgesi ile İngiliz hakimiyet bölgesi arasında tampon bir devlet oluşturmak’ düşüncesine dayanıyordu. İngilizlerin Kafkaslarla Musul arasına bir Ermeni ve bir Kürt devletinin kurmak, Kürtleri de ‘Kuzey-Güney’ şeklinde ikiye ayırıp araya bir Nesturi devletinin koymak şeklinde bir tasarıları vardı.
HEDEF HAKKARİ BÖLGESİ
İngilizler nasıl ki Yahudilere bir İsrail devleti söz vermiş ve bu söze bağlı olarak Arjantin, Uganda gibi ülkelerde bir yer arayışına girmiş ise, Nesturilere de söz vermişler, onlar için de bir ‘yurt’ arayışı başlatmışlardı. Önce Nesturilerin çıkış yerleri dikkate alınarak İran’ın Urumiye bölgesinde ‘bir Asur devleti’ düşünüldü. Ama Kürt-Nesturi çatışmasından endişe duyularak bundan vazgeçildi. Ardından, Nesturilere Kanada’da bir toprak verip, orada bir Nesturi devleti kurulması teklif edildi. Bu uygundu ama son çare olarak düşünülmeli, denilerek yine vazgeçildi.
Irak’ta, Duhok’un bir kasabası olan İmadiye’de ayrı bir devlet fikri ortaya atıldı. Bunu gerçekleştirebilmek için Kürtlerin oradan çıkartılması gerekecekti, çatışma riski çoktu, bu yüzden bu da uygun görülmedi. Sonuçta, Nesturilerin eski yerlerine dönmelerine karar verildi yani Hakkari ve Urumiye bölgesine. Nesturiler, Osmanlı yönetiminde yaşadıkları dönemde hem İngiliz hem Ruslarla işbirliği yaparak Osmanlı’ya karşı savaşmışlardı, sonra ayrılarak Osmanlı’ya karşı cephe açmışlardı ve şimdi de o topraklara geri dönmek istiyorlardı …
ÖRGÜTLE NESTURİ PROJESİ AT BAŞI GİDİYOR
1919’da Nesturiler de tıpkı Şerif Paşa ve Ermeni Bogos Paşa gibi, Paris Barış Konferansı’na müdahil olarak katıldılar. Urumiye’de Kilise Misyonerlik Kuruluşu tarafından eğitilmiş bir din adamı olan Abraham Yohannan, Nasturi-Keldani ve Süryanilerin temsilcisi sıfatıyla oradaydı. Yanında Urumiye’den gelen Nesturi temsilcileri de vardı.
Hepsinin ortak hedefi şuydu; şimdilik otonom, fakat daha sonra bağımsız olacak bir Asur-Keldani devletinin kurulması. Bu devletin sınırları dahi çizilmişti; ‘Musul, Urumiye, Diyarbakır, Urfa dahil, batıda Fırat, kuzeyde Van Gölünün güneyindeki dağlar(Başkale-Gürpınar-Çatak’ı tarif ediyor), doğuda Türkiye-İran sınırındaki dağlar(Dalamper-Zagros dağlarını yani üçlü sınırı tarif ediyor), güneyde Dicle ve Fırat’ı kesen hat içinde kalan topraklar’ .
Bu tanıma bakıldığında, bugünkü PKK terör örgütünün siyasi hedefinde olan Türkiye topraklarıyla birebir örtüştüğü dikkati çekiyor.
HAKKARİ’DE BİR ASUR DEVLETİ1920’ye gelindiğinde, İngilizlerin Nesturilere teklifi şu oldu; Musul-Akra istikametinden Hakkari’ye ulaşmak, burada Hakkarili ve Urumiyeli Nesturilerden bir Asur Milleti oluşturmak ve bu milleti, Amerika ve Tebriz’de yaşayan Nesturilerle desteklemek yani Hakkari’de bir Asur Devleti kurmak…
Fikir güzeldi, hemen işe koyuldular. Ağa Petros liderliğinde yaklaşık 4.000 kişilik bir Nesturi silahlı kuvveti kurdular. İngilizler de yol göstermek için, bu kuvvete birkaç subay görevlendirdiler. Akra istikametinden Hakkari’ye doğru yola çıktılar. Ama Akra’da hiç beklenmedikleri bir durumla karşılaştılar; Zibari ve Surçi Kürt aşiretleri bu Nesturilere karşı şiddetli bir direniş göstermişti. Nesturiler ağır bir kayıpla gerisin geriye Musul’a dönmek zorunda kaldılar. Ama bu arada bu Asur devleti projesine bel bağlamış olan Hakkari Nesturileri çevredeki Kürt köylerine girmiş, yakıp yıkmış, yağmalamıştı; bu önlenemedi .
Bu çatışmalarda Barzaniler de oldukça zarar görmüştü ama Mesud Barzani, bu siyasi stratejiyi Kürtlere karşı ‘bir İngiliz tuzağı’ diyerek geçiştiriyor, Türkiye’ye karşı kurulu tuzaklardan hiç bahsetmiyordu. İşte Mesud’un sözleri;
‘1920’nin ilkbaharında İngilizler, Kürtlerle savaşmak üzere Asurileri harekete geçirmeyi başardılar. Bunun üzerine Faris Zibari Ağa, akrabalarının aileleri ve aşiretiyle İran’a kaçarak Sımail Ağa Şikaki(Simko)’ye sığınmak zorunda kaldı. Barzan bölgesinde, Barzanilerle Petros Ağa liderliğindeki Asuriler arasında şiddetli çatışmalar yaşandı. Bu çatışmalarda, ünlü Barzani komutanlarından Said Veli bey öldürüldü. Çok geçmeden her iki taraf, İngilizlerin kurduğu bu pis tuzağı fark ederek savaşa son verdiler.’
Oysaki Genelkurmay arşivleri hiç de böyle söylemiyordu; Surçi ve Zibari aşiretleri kaçmamış, aksine Nesturilere karşı savaşmıştı.
ERMENİLER NESTURİLER HEP AYNI PROJE İÇİNDE
Yine 1920’de, San Remo Konferansı’nda konu üzerinde görüşmeler başlatıldı ve bölgedeki Hıristiyan ve Kürt unsurlar yeniden ele alındı. Lord Curzon, İngiltere’nin görüşlerini şöyle açıklıyordu;
‘Bağımsız bir Kürdistan kurulduğunda Hıristiyan nüfus da göz önüne alınmalı, bu insanların sayıları 100.000 civarındadır. Yeniden eski yerlerine yerleştirilmeli. Türkler tarafından yerlerinden edilen bu insanlar şu anda Baquba’da İngiliz denetimindedir. Yeniden yerleştirilmeleri imzalanacak antlaşmada(Sevr’i kastediyor) da yer almalıdır. Türk-İran sınırında yeni bir düzenleme yapılabilir. Bu insanların kötü kaderleri Ermenilere benziyor. Bunlar adına sorumluluk almaktan çekinmemeli… Keldanilerin ve Asurilerin korunmaları güvencededir’.
Lord Curzon’un bu görüşleri, önceden bilinen İngiliz siyasetinin bir sonucuydu; Doğu Anadolu’da bir Ermeni-Kürt devleti, Kürt devleti iki parçalı ve parçalar arasında ayrı bir Nesturi devleti…
SURİYE’DE FIRAT’IN DOĞUSU
1918-1923 arası geçen yıllarda, Cumhuriyet’in kurulmasıyla Hakkari bölgesi Türk sınırları içinde kaldığından, İngiliz/Nesturiler sayılan emellerini gerçekleştiremediler. 1923 yılı itibariyle Musul bölgesindeki İngiliz karşıtı direnişler kırılmıştı ancak Kürtlerin büyük tepkisi üzerine, bölgede bir Nesturi devleti yine kurulamamıştı. Musul Sorunu Lozan’da çözülememişti ve Mustafa Kemal’in tüm dikkatleri Musul üzerindeydi, İngilizler de bunun farkındaydı.
Bu son durumda İngilizlerin yeni bir strateji geliştirmekten başka çaresi kalmamıştı.
Musul’u elde tutmak isteyen İngilizler, bu Nesturiler üzerinden yeni bir proje hazırladı.
Bu projeye göre, Nesturiler Türk sınırından sessizce sızarak eski yerlerine ulaşabilecekti.
Proje uygulandı ve birçok Nesturi Hakkari’deki eski yerlerine geri dönmeyi başardı.
İranlı Nesturilerden bir grup Bağdat üzerinden Urumiye’ye ulaşmaya çalıştı ama bölgedeki aşiretlerin şiddetli direnişi nedeniyle bu hattı geçemedi. Ancak 1922’de, İran orduları Kürt aşiretlerini bölgeden çıkarınca, bu kente dönüp yerleşmeyi onlar da başaracaklardır.
Musul’a yerleşen Nesturilere gelince, daha önce oluşturulan Nesturi taburları yeniden düzenlendi ve İngiliz yönetimindeki Irak ordusunun bir parçası haline getirildi. Sonuçta, 1924 yılı itibariyle Nesturiler üç ana merkezdeydi; Hakkari, Musul ve Urumiye. Bu üç kent birbirlerine komşuydu yani olası bir ayaklanmada birbirlerini destekleyebilecek kadar yakındı.Türkiye Musul sorununun çözümü için görüşmelere başladığında, Nesturi tablosu işte böyleydi ve şimdi konumuz olan Nesturiler, işte bu Nesturilerdi…
Bugün Suriye’de Fırat’ın doğusunda oynanan oyun işte bu İngiliz projesinden kök almaktadır.
Erdal Sarızeybek
